Rozmaryn lekarski - Rosmarinus officinalis Linné
rodzina wargowe, jasnowate - Labiatae, Lamiaceae
Dr Henryk Różański luskiewnik
Ogólna charakterystyka Rozmaryn występuje w stanie dzikim w Azji, Afryce Północnej i Południowej Europie. W Polsce często uprawiany w ogrodach i w domach. W stanie naturalnym jest krzewem, dorastającym nawet do 3 m wys. Liście równowąskie, na górnej powierzchni nagie, lśniące lub rzadziej delikatnie pokryte srebrnym nalotem, pomarszczone; na dolnej powierzchni biało filcowate (kutner, włoski dolnej powierzchni blaszki choinkowate). Ulistnienie równoległe. Starsze pędy drewniejące, gubiące liście. Brzegi liści podwinięte. Blaszki liściowe długości do 4 cm, szerokości 2-4 mm. Kwiaty wargowe, liliowe, białe, błękitne lub fioletowe.
SurowiecSurowcem farmaceutycznym jest ziele i liść rozmarynu - Herba et Folium Rosmarini. Ważnym surowcem jest również olejek rozmarynowy - Oleum Rosmarini, wchodzący w skład wielu preparatów złożonych gotowych i recepturowych. Liść rozmarynu i olejek rozmarynowy można nabyć w sklepach zielarskich i aptekach. W wielu sklepach znajduje się również świeże ziele rozmarynu, które można spożytkować do celów leczniczych. Surowiec pochodzący z południowych krajów jest zasobniejszy w olejek eteryczny.
Z przeszłości Dioskorides (I w.n.e.) stosował rozmaryn w formie wina i wodnych wyciągów w leczeniu padaczki, żółtaczki, zatrzymania moczu, a zewnętrznie do leczenia ran. Wyciągi z rozmarynu miały ponoć poprawiać wzrok; taką opinie znaleźć można nawet w publikacjach XIX- i XX-wiecznych.. Rhazes (864-925) opisywał zastosowanie rozmarynu do przedłużania trwałości mięsa. W tym celu rozmarynem wypełniano tusze zabitych zwierząt oraz pokrywano nim mięso. Lonicerus (1528-1586) polecał rozmaryn jako środek oczyszczający wątrobę, pobudzający miesiączkowanie, czyszczący krew (depurativum), napotny, przeciwpadaczkowy, przeciwko podagrze i podnoszący płodność. Matthiolus (1501-1577) stosował rozmaryn w leczeniu padaczki, jako środek wzmacniający i pobudzający przy paraliżach, ospałości, braku chęci do życia. Wittichius, czyli Johannes Wittich żyjący w latach 1537-1596 (Vademecum 1594-1595 r.) zaleca w leczeniu padaczki rozmaryn wymieszany z rutą. Johann Wilhelm Weinmann (1683-1741) opisał rozmaryn jako roślinę znosząca bladość skóry, pobudzająca płciowo, na pobudzenie miesiączki, wzmacniającą. Polecał go w leczeniu zatrzymania miesiączki, zaparcia, chorób śledziony, schorzeń wątroby, puchliny wodnej i skurczów żołądka. Johann Friedrich Osiander (1787-1855) opisał zastosowanie rozmarynu w zapobieganiu powstawania nieprzyjemnego zapachu z ust, w leczeniu epilepsji, reumatyzmu, artretyzmu, ogólnego osłabienia i blednicy. Parturier i Rouselle (1929 r.) opisali dobroczynny wpływ rozmarynu na wątrobę i jego zastosowanie w leczeniu chorób wątroby. Istnieją także doniesienia o wyleczeniu kobiet, u których na skutek głodowania lub odchudzania się głodówką doszło do zatrzymania menstruacji. Hormony nie pomagały, podczas gdy rozmaryn przywrócił prawidłowe miesiączkowanie. Leclerc stosował rozmaryn w leczeniu dyspepsji (niestrawności). Natomiast Wizenmann (1930 r.) wykorzystywał rozmaryn w leczeniu zaburzeń nerwowych u kobiet w okresie klimakterium.
Właściwości fitochemiczne Ziele zawiera garbniki (5-8%), olejek eteryczny (1-2,5%), kwas rozmarynowy (2-5%), kwas kawowy, kwas chlorogenowy; dwuterpeny: kwas karnozolowy (carnosolic acid), karnozol - carnosol (pikrosalvinę - do 4,6%), rozmaridofenol (rosmaridophenol), rozmanol = rosmanol; trójterpeny: kwas oleanolowy (oleanolic acid), kwas ursolowy (ursolic acid), alfa-amyryna, beta-amyryna, betulina; flawonoidy (apigenina, łepetyna = nepetin, luteolina, diosmetyna, genkvanin = genkwanina w formie glikozydowej, nepitryna = nepitrin, 6-metoksygenkwanina = 6-methoxygenkwanin, hispidulina = hispidulin, sinensetyna = sinensetin), fitosterole (beta-sitosterol), rozmarichinon = rosmariquinon. Olejek eteryczny rozmarynu zawiera głównie 1,8-cineol (17-35-50%), borneol (8-10-20%), estry borneolu (2-7%), kamforę (10-15-25%), pinen (15-25%), verbenon (1-8%), terpineol (12%), kamfen (5%). Ciężar właściwy olejku rozmarynowego od 0,895 do 0,920. Uwaga! Kwas karnozowy = carnosic acid, czyli rozmarycyna = rosmaricine C20H28O4 to synonimowe nazwy dla kwasu karnozolowego (carnosolic acid).
Właściwości fitofarmakologiczne Większość składników rozmarynu bardzo słabo przechodzi do czystej wody, dlatego wodne wyciągi z rozmarynu mają wąskie zastosowanie w fitoterapii. Wartościowe i efektywne w działaniu są wyciągi wodno-alkoholowe, alkoholowe i olejowe. Na rynku trudno obecnie znaleźć wartościowy surowiec. Należy on do grupy surowców olejkowych, zatem jest bardzo wrażliwy na zbiór, suszenie i rozdrabnianie. Niewłaściwa przeróbka ziela (liści) rozmarynu powoduje potężne straty składników czynnych, które łatwo ulegają rozkładowi i ulotnieniu pod wpływem światła, tlenu i wysokiej temperatury. Olejek rozmarynowy może być fałszowany lub rozcieńczany roztworem mieszaniny syntetycznej kamfory, borneolu, olejku eukaliptusowego i sosnowego (terpentynowego). Alkoholowe i wodno-alkoholowe wyciągi z rozmarynu działają rozkurczowo na mięśnie gładkie jelit, układu moczowego, układu żółciowego oraz naczyń krwionośnych obwodowych. Mogą powodować obniżenie ciśnienia tętniczego krwi oraz działać inotropowo dodatnio na serce (zwiększenie siły skurczu mięśni przedsionków serca). Poprawiają krążenie krwi w układzie wieńcowym serca. Preparaty zawierające alkoholowe i wodno-alkoholowe wyciągi z rozmarynu zwiększają ilość produkowanej i uwalnianej żółci (działanie żółciotwórcze, żółciopędne). Uintensywniają przebieg miesiączki, mogą zwiększać krwawienia miesiączkowe. U zwierząt obserwowałem nasilenie popędu płciowego i rui. Kobietom ciężarnym nie należy podawać preparatów rozmarynu, bowiem mogą spowodować przekrwienie narządów płciowych, krwotok, a nawet poronienie, wskutek zwiększenia wrażliwości macicy na bodźce. Nalewka, wino rozmarynowe, intrakt i olejek rozmarynowy hamują procesy fermentacji i gnicia w jelitach, działają wiatropędnie, zwiększają wrażliwość jelita grubego na stan wypełnienia masą kałową, przez co pobudzają odruchy jelit odpowiedzialne za defekację. Dzięki temu rozmaryn reguluje wypróżnienia i zapobiega zaparciom, jednakże nie u wszystkich osób. Napar, odwar, sok rozmarynowy, nalewka, intrakt i olejek rozmarynowy pobudzają wydzielanie soków trawiennych, wzmagają trawienie i przyswajanie pokarmu. Wodne wyciągi z rozmarynu działają ściągająco i przeciwbiegunkowo. Alkoholowe i wodno-alkoholowe wyciągi z rozmarynu oraz sam olejek rozmarynowy mają silne właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Istnieją liczne prace udowadniające wpływ wyciągów rozmarynowych na hamowanie rozwoju bakterii gram-ujemnych - Campylobacter. Do związków hamujących rozwój bakterii i grzybów patogennych, zawartych w rozmarynie należą (wg Ivana Basić, Ljubljana 2006):
1.
Olejek eteryczny zawierający borneol, cyneol, pinen, linalol, kamforę, verbenon i eugenol.
2.
Flawonoidy: apigenina, rutyna, diosmina, genkwanina i luteolina.
3.
Kwasy fenolowe: kwas rozmarynowy, kwas kawowy, kwas ferulowy.
4.
Diterpeny: karnozol, kwas karnozolowy, rozmanol, epirozmanol, kwas betulinowy, betulina, rozmakinon A i B, roficeron.
5.
Trójterpeny: kwas ursolowy, kwas hydroksybetulinowy, kwas 12-O-metylokarnozolowy
Olejek rozmarynowy, spirytus rozmarynowy, nalewka rozmarynowa wcierane w skórę powodują jej przekrwienie i rozgrzanie oraz miejscowe znieczulenie, co daje efekt przeciwbólowy i przeciwświądowy. Rozgrzewające właściwości rozmarynu zostały wykorzystane w leczeniu reumatyzmu, artretyzmu, przeziębienia, odmrożeń, a także przy nerwobólach i mięśniobólach. Poprzez poprawę krążenia krwi, rozmaryn przyczynia się do lepszego odżywienia i natlenienia chorych tkanek, szybszego usuwania z nich szkodliwych metabolitów oraz przyśpieszonej ich regeneracji. Rozmaryn jest bogaty w we flawonoidy, kwasy fenolowe i związki terpenowe będące naturalnymi wymiataczami wolnych rodników, antyoksydantami, inhibitorami cyklooksygenazy prostaglandynowej i lipooksygenazy, hialuronidazy, elastazy, reduktazy aldozowej, dzięki posiada właściwości przeciwzapalne, przeciwbólowe, antymutagenne i stabilizujące strukturę błon komórkowych. Posiada również właściwości przeciwhistaminowe, zmniejszając objawy alergii. Ogólnie mówiąc rozmaryn zawiera składniki chemoprewencyjne (ochronne, osłaniające), np. karnozol, kwas karnozolowy. Polifenole rozmarynu indukują detoksykację poprzez stymulowanie aktywności cytochromu P-450 oraz glutation S - transferazy. Preparatu rozmarynu, a szczególnie olejek rozmarynowy hamuje laktogenezę (wytwarzanie mleka w gruczole mlekowym) - lactifugum. Olejek rozmarynowy zabija pasożyty zewnętrzne. Jest składnikiem macidła mydlano-amoniakalnego (Linimentum sapon.ammon.) Przed II wojną światową, rozmaryn był składnikiem wielu popularnych gotowych preparatów, np. Rosmarin-Einreibung Bombastus (mieszanina nalewek: rozmarynowej, szałwiowej, imbirowej, olejku różanego i spirytusu 70%) - jako nervinum; Roskosan - mazidło i maść (mazidło zawierało olejek gorczycowy, nalewkę z ostrej papryki, kamforę, salicylan metylu, nalewkę eukaliptusową, nalewkę rozmarynową i tran) - jako antirheumaticum; Rosmarol (mieszanina salicylanu metylu i olejku rozmarynowego) - jako antirheumaticum; Rosmarinus-Plantrit - tabletki zawierające liść rozmarynu - jako diureticum (moczopędny), stomachicum (żołądkowy), carminativum (wiatropędny, przeciwwzdęciowy), cardiacum (nasercowy) i emmenagogum (pobudzający menstruację)
Zastosowanie, dawkowanie, preparaty Rozmaryn jest znakomitą rośliną przyprawową, dodawaną do mięs, ryb i sałatek. Dodatek rozmarynu do pożywienia ułatwia trawienie i zwiększa apetyt.
Wino rozmarynowe - Vinum Rosmarini było stosowane dawniej w leczeniu nerwicy, bólu głowy, puchliny wodnej i osłabionego serca. Zalecał je dr Czarnowski (1905) i ks. Sebastian Kneipp (1821-1897). Wino należy sporządzić następująco: garść świeżych liści rozmarynu rozdrobnić i zalać 1 litrem białego wytrawnego wina. Pozostawić na 3-7 dni, po czym przefiltrować. Zażywać 1-2 razy dziennie po 25-30 ml. Herbatę (napar) z liści lub ziela rozmarynu stosuje się w zaburzeniach żołądkowo-jelitowych, wzdęciach, zapaleniu oskrzeli, krtani i gardła, gorączce i zdenerwowaniu.
Napar rozmarynowy - Infusum Rosmarini sporządza się zalewając 1 łyżkę suchych lub świeżych rozdrobnionych liści (ziela) 1 szklanką wrzącej wody lub mleka. Przykryć i odstawić na 20 minut. Przecedzić. Napar można osłodzić miodem. Pić 3-4 razy dziennie po 100 ml. Dzieci od 6 do 12 roku życia 50 ml 3-4 razy dziennie. Napar wodny do okładów na oczy i twarz przy bladości, opuchnięciu ("cienie i worki pod oczami"), stanach zapalnych i świądzie.
Nalewka rozmarynowa - Tinctura Rosmarini: 1 część zmielonego ziela lub liści zalać 4-5 częściami alkoholu 40-60%, szczelnie zamknąć, odstawić na 7 dni w ciemne miejsce. Przefiltrować. Zażywać 2-4 razy dziennie po 5 ml w 100 ml wody lub z mlekiem i miodem. Ponadto stosować do przemywania skóry bladej, trądzikowej, łojotokowej, ze schorzeniami bakteryjnymi i wypryskami troficznymi. Można stosować do przemywania opryszczki. Do płukania jamy ustnej przy nieprzyjemnym zapachu z ust i stanach zapalnych (1 łyżka na szklankę wody), infekcjach bakteryjnych i grzybowych. Do wcierania w umyte włosy przy wypadaniu, łamliwości i braku puszystości. Podobnie stosuje się
Intrakt rozmarynowy - Intractum Rosmarini, lecz wtedy należy zalać 1 część świeżych mielonych liści lub ziela 3-4 częściami gorącego alkoholu 40-60%. Intrakt jest mocniejszy w działaniu. Alkoholowe wyciągi z rozmarynu dają uczucie przypływu siły i energii, przez co poprawiają samopoczucie i zwiększają sprawność fizyczną i psychiczną. Jest on uwarunkowany obecnością w surowcu kamfory, borneolu, cyneolu i kamfenu. Podczas przyjmowania przetworów z rozmarynu zaobserwować można zwiększoną częstotliwość wentylacji płuc z powodu tonizacji ośrodka oddechowego i naczynioruchowego. Olejek rozmarynowy w dawce 10-15 kropli wyraźnie pobudza ośrodkowy układ nerwowy. Obecnie rozmaryn stracił znaczenie w medycynie. W fitoterapii polskiej również nie pełnił szczególnie ważnej funkcji. Natomiast duże uznanie utrzymuje do dziś w ziołolecznictwie krajów Azji, Europy Południowej i Północnej Afryki. W XIX wieku oficjalnie w medycynie preparaty rozmarynowe były używane jako środek przeciwbólowy w bólach miesiączkowych oraz jako środek przeciwpadaczkowy, np.
Rp. Fol. Rosmarini (liść rozmarynu)
Fol. Melissae ana 8,0 (liść melisy)
f. infus. ad. colat. 180,0 (przygotować napar, 180 g (ml))
Tinct. Laud. simpl. 1,0 (nalewka z makowca, zawierająca opium)
Sir. Menthae 15,0 (syrop miętowy)
M.D.S.
Co godzinę zażyć łyżkę leku przy epilepsji i bólach miesiączkowych. Olejek rozmarynowy jest wykorzystywany do wyrobu spirytusu rozmarynowego, dezodorantów, wód kolońskich, perfum, likierów i niektórych wódek. Olejek można zażywać w dawce 5-10 kropli na cukrze lub miodzie 1-3 razy dziennie. 1 gram to 50-51 kropli olejku rozmarynowego. Ulega wchłonięciu do krwi i limfy w jelicie cienkim. Wydalany jest z moczem, potem, żółcią i powietrzem wydychanym, działając przy tym rozkurczowo i odkażająco.
Spirytus rozmarynowy - Spiritus Rosmarini: olejek rozmarynowy 1 część,
spiritus 90% 25 części,
spiritus 70% 75 części.
Olejek rozmarynowy rozpuścić w spirytusie 90%, po czym dodać spirytus 70%, skłócić. Stosować do wcierania we włosy (przy łysieniu) oraz w skórę (nerwobóle, bóle stawów, mięśniobóle, zmarznięcie, słabe krążenie obwodowe, zespół zimnych dłoni i stóp).
Maść rozmarynowa złożona - Unguentum Rosmarini compositum (1923 r.): Adeps (smalec) 16,0;
Cer. flav. (wosk żółty),
Ol. Nustic. (olej muszkatołowy) aa 2,0;
Ol. Rosmarin..
Ol. Juniper. (olejek jałowcowy)
aa 1,0.
Składniki wymieszać. Maść rozgrzewająca, przeciwbólowa, antyseptyczna.
Przedawkowanie. Zarówno olejek, jak i wyciągi alkoholowe z rozmarynu przedawkowane wywołują zawroty głowy, oszołomienie, halucynacje, częstomocz, silne pocenie się, nudności, wymioty, a nawet utratę przytomności i zapaść. Bardzo duże dawki mogą spowodować śmierć (dawka śmiertelna olejku to około 100 g).
Rp. Spirytus aromatyczny do wcierania Olejek rozmarynowy 1 ml
Olejek herbaciany 2,5 ml
Olejek miętowy 0,5 ml
Olejek eukaliptusowy 1 ml
Spirytus 90-96% 25 ml
Spirytus mrówczany 15 ml
Spirytus salicylowy 25 ml
Spirytus kamforowy 10 ml
Nalewka arnikowa 15 ml
Azucalen 5 ml lub Azulan + Nalewka nagietkowa (2,5 ml + 2,5 ml)
Olejki wymieszać ze spirytusem 90-96%, następnie dodać spirytus mrówczany, salicylowy i kamforowy, wymieszać. Na końcu wlać nalewki ziołowe.
Działanie: przeciwbólowe, znieczulające, rozgrzewajace, przeciwświądowe, przeciwwysiekowe, przeciwzapalne, odkażające. Wskazania: urazy, krwiaki, zapalenie i bóle stawów, mięśni i nerwów, obrzęk kończyn, profilaktyka grzybicy stóp, wyprysk potnicowy na dłoniach i stopach, cuchnące pocenie się stóp. Stosować do wcierania w skórę i przemywania skóry 3-4 razy dziennie.
Dawkowanie:
Pulvis Rosmarini (proszek rozmarynowy): suche liście rozmarynu zmielić na proszek. Doustnie zażywać 3 razy dziennie po 2 g.
Alkoholmel Rosmarini (alkoholmiód rozmarynowy): świeże lub suche liście rozmarynu zmielić. Na każdą łyżeczke zmielonego surowca dać 1 łyżke miodu i 1 łyżeczkę wódki czystej lub spirytusu 50-60%, wymieszać. Zażywać doustnie 3 razy dziennie po 1 łyżce.
Oleum Rosmarini (olejek eteryczny rozmarynowy): 5-10 kropli 1-2 razy dziennie lub 5 kropli 3-4 razy dziennie.
Tinctura Rosmarini (nalewka rozmarynowa) 1:5: 5 ml w 100 ml wody 3-4 razy dziennie.
Unguentum Rosmarini (maść rozmarynowa) zawiera 6-10% olejku eterycznego rozmarynowego. Może być sporządzona na eucerynie, lanolinie, smalcu lub mieszaninie tych składników z dodatkiem wazeliny i parafiny. Stosować zewnętrznie do wcierania 3-4 razy dziennie.
Infusum Rosmarini (napar rozmarynowy): 100 ml 3-4 razy dziennie.
