Rdest powojowy - Polygonum convolvulus Linné
rodzina: rdestowate - Polygonaceae synonimy: Fallopia convolvulus (L.) A. Löve Bilderdykia convolvulus (L.) Dumortier Tiniaria convolvulus (L.) Webb & Moquin
Rdest zaroślowy - Polygonum dumetorum L.
synonimy: Fallopia dumetorum (L.) Holub Bilderdykia dumetorum (L.) Dumortier Tiniaria dumetorum (L.) Opiz
Dr Henryk Różański luskiewnik
Opis botaniczny Rdest powojowy - roślina jednoroczna, dorastająca do 300 cm długości, o łodydze płożącej się, rzadziej wznoszącej się, często wijąca się wokół innych roślin i przedmiotów, np. patyków, siatki (pnącze). Łodyga szorstka, mniej lub bardziej owłosiona, kanciasta, mniej lub bardziej bruzdowana (istnieją odmiany varium), czerwono nabiegła, do 3 mm szerokości. Liście sztrzałkowato-jajowate lub jajowato-trójkątne, zaostrzone, w nasadzie strzałkowate, osadzone na ogonkach; blaszki liściowe 1,5-3,5 cm szerokości i do 5,5 cm długości. Kwiaty na szczytach pędów i z kątów liści (po kilka, najczęściej 6), zebrane w przerywane kłosy. Okwiat pokryty gruczołami od wewnątrz biały, na zewnątrz zielony, bez wyraźnych skrzydełek (w przeciwieństwie do podobnego rdestu zaroślowego - Polygonum dumetorum (L.) Dumortier). Pręcików 8. Słupek z 3 znamionami. Owoc - orzeszek, matowy. Nasiona 3-kanciaste, czarne. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Rośnie na ugorach, polach uprawnych, przy kompostach, zaniedbanych grządkach. Jest rośliną pospolitą i zarazem chwastem. Podobną rośliną jest rdest zaroślowy - Polygonum dumetorum L. (= Fallopia dumetorum (L.) Holub, Bilderdykia dumetorum (L.) Dumortier) - roślina jednoroczna, dorastająca do 150 cm długości. Łodyga naga, obła, wijąca się. Liście strzałkowato-jajowate lub jajowato-trójkątne, często czerwono nabiegłe. Okwiat nagi, listki zewnętrzne okwiatu na grzbiecie skrzydełkowate. Owoc połyskujący. Okwiat na brzegu i wewnątrz biały. Kwitnie od czerwca do września. Rosnie nad brzegami rzek, w zaroślach, na śmietniskach.
Surowiec Z obu gatunków można pozyskiwac kwitnące lub zaczynające kwitnąć ziele - Herba Polygoni convolvuli (Herba Polygoni dumetori). Z rdestu zaroślowego wykorzystywano dawniej również korzeń - Radix Polygoni dumetori. Surowce należy zbierać ze stanu naturalnego lub z założonej uprawy. Suszenie powinno odbywać się w temperaturze do 50 stopni C. W sprzedaży brak surowców pochodzących z tych gatunków. Surowce mało obecnie stosowane.
Właściwości fitochemiczne Rdest powojowy i rdest zaroślowy zawierają podobne związki pochodne antracenu: dwuoksyantrachinony, hydroksyantrachinony, ponadto diantrony (fagopioryna). Tutaj warto wymienić chryzofanol, chryzarobinę, franguloemodynę, kwas chryzofanowy (1,8-dwuoksy-3-metylo-antrachinon) i reinę. Niektóre związki antracenowe występują w formie glikozydów antrachinonowych (0,025%). Stwierdzono również obecność saponin (nie są hemolityczne), kwasu winowego, winianu potasu, kwasu galusowego, kwasu p-kumarowego, kwasu kawowego, kwasu krzemowego, kwasu chlorogenowego, kwasu elagowego i flawonoidów. W grupie flawonoidów występują: rutyna, kwercetyna, hiperozyd, ramnazyna.
Kwas kawowy (Caffeic acid) C9H8O4 - kwas 3,4-dihydroksycynamonowy, nalezy do kwasów fenolowych (fenolokwasów). Wykazuje działanie hepatoprotekcyjne (ochroniające na miąższ wątroby), przeciwzapalne, bakteriostatyczne (hamujące wzrost i rozwój bakterii) i immunotropowe. Rozpuszcza się w gorącej wodzie i alkoholach. Ulega rozkładowi w temperaturze powyżej 150 stopni Celsjusza. Temperatura topnienia 195 stopni C. W roślinach występuje w formie wolnej i depsydowej (kwas chlorogenowy). Depsydy to związki fenolowe o charakterze protogarbników, złożone z dwóch kwasów. W kwasie chlorogenowym kwas kawowy jest połączony z kwasem chinowym przez grupę karbokylową z grupa fenolową kwau chinowego. Dwudepsyd (didepsyd) kwasu kawowego z kwasem chinowym nosi nazwę cynaryny (składnik czynny karczocha), o działaniu hepatoprotekcyjnym, lipotropowym, żółciopędnym, bakteriostatycznym, przeciwzapalnym, rozkurczowym i przeciwmiażdżycowym. Depsydy i didepsydy to silne depurativa (środki odtruwające). Antyoksydant. Uważany za czynnik przeciwrakowy (zmniejszający ryzyko rozwoju raka). kwas kawowy Kwas kawowy
Kwas elagowy - (ellagic acid, elagic acid) C14H6O8 - didepsyd kwasu galusowego, należy do fenolokwasów, składnik garbników. Wywiera działanie ochronne na wątrobę (hepatoprotectivum), hipotensyjne (obniżające ciśnienie krwi), uspokajające (sedativum), krwiotamujące (hemostatyczne), ściągające, wymiatające wolne rodniki, przeciwrakowe (zmniejsza ryzyko wystąpienia raka przełyku). Antyoksydant. Czynnik przeciwzapalny. kwas elagowy Kwas elagowy
Kwas galusowy (gallic acid), kwas 3,4,5-trójhydroksybenzoesowy, C6H2(OH)3COOH, kolejny fenolokwas o działaniu przeciwwirusowym, przeciwbakteryjnym, przeciwgrzybiczym i przeciwzapalnym. Podnosi poziom insuliny poprzez hamowanie jej degradacji. Należy do czynników przeciwrakowych, antyoksydantów. kwas galusowy Kwas galusowy
Kwas p-kumarowy (coumaric acid) HOC6H4CH=CHCO2H; C9H8O3 - kwas para-hydroksycynamonowy, kwas 4-hydroksycynamonowy. Należy do czynników chemoprewencyjnych, wymiataczy wolnych rodników i antyoksydantów. Chroni przed rakotwórczym działaniem nitrozamin. kwas p-kumarowy Kwas kumarowy
Kwaśny winian potasu, wodorowinian potasu KHC4H5O6, kamień winny, cremor tartari, substancja trudno rozpuszczalna w zimnej wodzie (0,57 g/100 l), lepiej w gorącej, o smaku kwaskowatym. Od dawna stosowany w medycynie jako środek poprawiający trawienie, przeczyszczający, słabo moczopędny, napotny i gaszący pragnienie (podobnie jak kwas winowy). Wewnętrznie podawano najczęściej w dawce 500-1000 mg 1-3 razy dziennie. Nie przekraczano dawki 8 g/dobę. Składnik dawnych złożonych proszków przeczyszczających.
Ramnazyna (rhamnasin, rhamnazin) - flawonol o wzorze sumarycznym C17H14O7; 3,5,4-trihydroxy-7,3-dimethoxyflavone o działaniu typowym dla bioflawonoidów. ramnazyna Ramnazyna
Kwercetyna (quercetin), 2(3,4-dihydroxyphenyl)-3,5,7-trihydroxy-4H-1-benzopyran-2-on, flawonol, antyoksydant fenolowy, hamujący peroksydację lipidów. Czynnik zmniejszający ryzyko powstawania wrzodów żołądka (gastroprotectivum). In vitro jest inhibitorem degranulacji mastocytów (komórek tucznych, labrocytów), leukocytów zasadochłonnych i obojętnochłonnych. Jest czynnikiem antylergicznym, przeciwzapalnym i immunomodulującym. Hamuje kinazę tyrozynową i syntazę NO (tlenku azotu). Jest inhibitorem reduktazy aldozowej. Należy do czynników zmniejszającyh powstawanie zmian patologicznych w przebiegu cukrzycy (neuropatie, zaćma, retinopatie, nefropatie. Naturalny składnik przedłużający i wzmacniający działanie witaminy C, wazoprotekcyjny (venoprotekcyjny) i przeciwwysiękowy. Kwercetyna zawarta w preparatach ulega wchłonięciu z jelit do krwi jedynie w 25%. Dobrą przyswajalnością cechuje się natomiast naturalna kwercetyna, w obecności składników balastowych ziół. Hamuje rozwój wirusów. Istnieje jeszcze flawonoid o podobnej nazwie - kwercytryna = quercitrin, który jest glikozydem - quercetin-3-O-rhamnosid, czyli ramnozydem kwercetyny. Kwercetyna jest to aglikon w glikozydzie flawonoidowym. kwercetyna Kwercetyna
Rutina, rutyna (rutin) C27H30O16 - 3-rutynozyd kwercetyny, połączona z dwucukrem rutynozą (rutinose). Należy do antyoksydantów, czynników przeciwrakowych, przeciwzapalnych, przeciwzakrzepowych, cytoprotekcyjnych - cytoprotectivum (ochraniających strukturę komórki) i wazoprotekcyjnych - vasoprotectivum (ochraniających strukturę naczyń krwionośnych, śródbłonków). Ma zdolność chelatowania wielu metali (np. żelazo, miedź). Inhibitor peroksydacji lipidów. Stosowany w formie preparatów ulega wchłonięciu z jelit do krwi jedynie w 17%!, w przeciwieństwie do naturalnego rutozydu. rutyna Rutyna
Hiperozyd (hyperosid), quercetin-3-O-galaktosid, 3-galaktozyd kwercetyny; C21H20O12; działa wazoprotekcyjnie, hipotensyjnie (obniża ciśnienie krwi) moczopędnie, przeciwzapalnie i przeciwalergicznie, przeciwmiażdżycowo. Poprawia krążenie krwi, zapobiega zakrzepom. hiperozyd Hiperozyd
Związki krzemu - uszczelniają i wzmacniają struktury nabłonkowe i łącznotkankowe.
Fagopiryna, fagopyrin, diantron (naftodiantronowy związek), pokrewny hiperycynie; wzór sumaryczny C40H34N2O8; działa fotouczulająco, zwiększa więc wrażliwość na promienie słoneczne. fagopiryna Fagopiryna
Antrazwiązki zawarte w rdestach działają antyseptycznie, przeciwzapalnie i przeczyszczająco. Wykazują właściwości przeciwgrzybicze i przeciwpasożytnicze. antracen
Niektóre aktywne składniki rdestów należą do chinonów. Chinony są związkami barwnymi, pierścieniowymi, wywodzącymi się z benzochinonu C6H4O2. Są to dwuketony, odpowiadające dwufenolom. Mają barwę żółtą lub czerwoną. Tłumaczy to dawne zastosowanie wyciągów z rdestu powojowego do barwienia tkanin. Dwuwodorotlenowe pochodne benzenu występują w trzech postaciach izomerycznych: orto-dwuhydroksybenzen (pirokatechina), meta-dwuhydroksybenzen (rezorcyna), para-hydroksybenzen (hydrochinon). Pirokatechina i hydrochinon w wyniku utlenienia dają dwuketony pierścieniowe - chinony: z pirokatechiny powstaje orto-benzochinon (o-chinon), z hydrochinonu - para-benzochinon (p-chinon). chinony
Antracen C14H10 zbudowany jest z 3 pierścieni benzenowych, skondensowanych ze sobą szeregowo. Na skalę przemysłową antracen uzyskiwany jest z oleju antracenowego, będącego frakcją smoły węglowej (pogazowej), wrzącej w temperaturach od 270 do 360 stopni. Antracen w czystej formie ma postać białych blaszek o niebieskiej fluorescencji, temp. topn. 213-217 stopni C. Nie jest rozpuszczalny w wodzie.Rozpuszcza się w rozpuszczalnikach organicznych. Ulega reakcji utlenienia przy atomie węgla 9 i 10, przy czym grupy -CH przechodzą w grupy -CO. Powstaje wówczas antrachinon C10H6O2, podstawa struktury związków antrachinonowych w roślinach. Czysty antrachinon ma postać żółtej krystalicznej substancji, podlegającej sublimacji, o temp. topn. 277-286 stopni C. Wszystkie omówione substancje mają zastosowanie w produkcji barwników syntetycznych. Pokrewnym związkiem antracenu jest fenantren, o identycznym wzorze sumarycznym (również stanowi rdzeń dla wielu metabolitów roślin, np. alkaloidów typu morfinanu), lecz niższej temperaturze topnienia (100 stopni C) i lepszej rozpuszczalności w alkoholach i w dwusiarczku węgla CS2. Fenantren jest izomeryczny z antracenem. antrachinon Antrachinon poddany redukcji tworzy antron (9-keto-9,10-dwuhydroksyantracen), o wzorze C14H10O, o temperaturze topn. 154-155 stopni C. Rozpuszcza się w roztworach zasad. Pod wpływem wysokiej temperatury i w roztworach alkalicznych przechodzi w nietrwały izomer antranol C14H9OH. Antranol to hydroksyantracen. antranol Antrazwiązki mogą występować w roślinach w formie antronów, antranoli, w postaci utlenionej (antrachinony) i dimerycznej (diantrony). Terminem emodyny określane są związki 1,8-dihydroksyantrachinonowe i właściwosciach przeczyszczających. Antrazwiązki w postaci glikozydów to antraglikozydy. Antranoidy to wszystkie składniki roślin pochodne antracenu. reina Chinony u roślin powstają w różnych szlakach metabolicznych. Benzochinony i naftochinony powstają z kwasu cynamonowego, zatem pierścień aromatyczny powstaje drogą kwasu szikimowego. Poprzez przyłączenie do kwasu szikimowego jednostki C3 powstaje naftol (dwupierścieniowy związek), a dalej przez utlenienie naftochinon. Mogą również powstawać z difosforanu izopentenylu i dimetyloallilu lub też na drodze poliketydowej (kondensacja jednostek C2, z których jedna stanowi pochodną acetylową, a pozostałe - pochodną malonylową koenzymu A). Naftochinony mogą być również produktami pośrednimi syntezy p-hydroksyfenylopirogronianu (powstaje w szlaku kwasu szikimowego) i jednostki hemiterpenowej C5. naftochinon Naftochinon fenantren Fenantren Antrachinony są syntetyzowane u roślin na drodze poliketydowej Ponadto pierścienie A i B mogą powstawać z kwasu sukcynylobenzoesowego, a pierścień C tworzy się z kwasu mewalonowego. chryzofanol
Glikozydy hydroksyantranolowe, dwuhydroksyantranole, dwuchydroksyantrachinony, trójhydroksyantrachinony i trójhydroksyantranole z grupami wodorotlenowymi -OH w pozycji 1 i 8 wzmagają ruchy perystaltyczne jelit, głównie jelita grubego. Antraglikozydy są łatwo rozpuszczalne w wodzie, szczególnie w gorącej. W trakcie suszenia i przechowywania, glikozydy antrachinonowe ulegają stopniowemu rozkładowi do wolnych hydroksyantranoli, które z kolei ulegają utlenieniu do hydroksyantrachinonów. Takim procesom antrazwiązki podlegają również w jelitach. Substancje te rozpuszczają się z zasadowych sokach trawiennych, w żółci i w alkalicznej treści pokarmowej. Wolne oksyantrachinony podrażniają jelita, przez co wywołują ich przekrwienie. Antraglikozydy natomiast nie podrażniają bezpośrednio śluzówki przewodu pokarmowego. Część z nich jest zaabsorbowana do krwi, następnie przedostają się do tkanek, tam podlegają degradacji do oksyantrachinonów, wydaleniu (zwrotnemu) do światła jelita grubego, gdzie podrażniają splot Auerbacha. Zabarwiają mocz. Jeśli jest to mocz bliski odczynowi alkalicznemu, przybiera wówczas barwę czerwonawą lub brunatnawą. Mocz obojętny i kwaśny może przybrać zabarwienie zielonkawe lub zielonobrunatne. Prawidłowy mocz ma odczyn kwaśny. Działanie przeczyszczające zjawia się po 6-8 godzinach od zażycia preparatu roślinnego. Pobudzają uwalnianie histaminy w obrębie jelita grubego. Histamina jest szybko rozkładana przez histaminazę. Antrazwiązki wywołują odruchowe przekrwienie narządów miednicy małej (poprzez nerw miednicowy i jego rdzeniowe ośrodki). Mogą więc wzmagać krwawienia miesiączkowe i wpływać na kurczliwość macicy. Dlatego też zioła zawierające antrazwiązki nie mogą być stosowane przez kobiety cieżarne. Ponadto wszelkie zmiany patologiczne zagrażające krwotokiem macicznym są bezwzględnym przeciwwskazaniem do zażywania ziół zawierających antrazwiązki.
Działanie Wodne, wodno-alkoholowe wyciągi z rdestu zaroślowego i powojowego działają moczopędnie, antyseptycznie w przewodzie pokarmowym i układzie moczowym, odtruwająco, przeciwwysiękowo i lekko przeczyszczająco. U niektórych osób nie wywołują typowego przeczyszczenia, lecz efekt rozwolnienia kału lub po prostu zapewniają codzienne oddawanie stolca. Uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne, poprawiają krążenie mózgowe, wieńcowe i obwodowe. Zewnętrznie: antyseptyczne, przeciwzapalne, przeciwwysiękowe, ściągające.
Wskazania - Układ pokarmowy: zaparcia, atonia jelit, zastoje żółci, kamica żółciowa, niewydolność wątroby, wirusowe zapalenie wątroby. Metabolizm: zaburzenia przemiany materii, otyłość, miażdżyca, cukrzyca, zatrucia.
- Układ moczowy: skąpomocz, kamica moczowa, stany zapalne nerek, pęcherza moczowego, cewki moczowej i moczowodów, infekcje układu moczowego.
- Układ krążenia: zastoje krwi, obrzęki na tle niewydolności krążenia, miażdżyca, plamice naczyniowe, zapalenie żył, żylaki.
- Skóra: trądzik różowaty, łuszczyca, "cera naczyńkowa", wypadanie włosów, zmiany troficzne skóry owłosionej.
- Układ immunologiczny: autoagresja, alergia.
Przeciwwskazania Ciąża, laktacja. Owrzodzenie i polipowatość jelit. Zespół drażliwego jelita. Zapalenie wyrostka robaczkowego. Nieżyt jelit i żołądka. Biegunka.
Preparaty i dawkowanie Napar - Infusum Polygoni convolvuli (dumetori): 2 łyżki suchego ziela zalać 2 szklankami wrzącej wody. Przykryć i odstawić na 30 minut. Przecedzić. Pić 2-4 razy dziennie po 100 ml. Jako środek przeczyszczający 1 szklanka naparu popołudniu. Jako środek moczopędny i odkażający układ moczowy, krążeniowy i metaboliczny 100 ml 4 razy dziennie. W schorzeniach układu immunologicznego: 100 ml 2 razy dziennie. Leczenie powinno trwać 1 miesiąc. Po kuracji uczynić przerwę w zażywaniu leku na 2-3 tygodnie, po czym wznowić przyjmowanie preparatu. Zewnętrznie (okłady, przemywanie skóry, płukanie włosów): 2-3 razy dziennie.
Odwar - Decoctum Polygoni convolvuli (dumetori): 1 łyżka ziela na 1 szklankę wody. Gotować 5 minut. Odstawić na 20 minut, przecedzić. Preparat zasobniejszy w krzemionkę i antrachinony. Szczególnie polecany jako vasoprotectivum i do przemywania skóry. Dawkowanie: 100-200 ml 2 razy dziennie.
Intrakt - Intractum Polygoni convolvuli (dumetori): 1 część świeżego, zmielonego surowca zalać 3 częściami gorącego alkoholu o stężeniu nie wyższym niż 50%. Odstawić na 7 dni, wyekstrahowany surowiec po odcedzeniu przepłukać jeszcze niewielką ilością alkoholu i mocno wycisnąć. Płyny połączyć. Zażywać 3 razy dziennie po 5-10 ml w 100 ml wody zdrojowej. Można także wymieszac z miodem naturalnym (akacjowym lub spadziowym) w proporcji 1:1 i zażywać po 1 łyżce 3 razy dziennie, jako środek krążeniowy i wzmacniający.
Mieszanki:
Układ moczowy: stany zapalne, przewlekłe infekcje, kamica moczowa.
Rp. Ziele rdestu powojowego lub zaroślowego 2 cz.
Liść ortosyfonu 1 cz.
Ziele połonicznika 1,5 cz.
Liść mącznicy lub borówki 1,5 cz.
Ziele nawłoci 1 cz. Ziele lub kwiat wrzosu 2 cz.
SP. Zioła wymieszać. Przyrządzać wywar: 1 łyżkę mieszanki zalać 1 szklanką wody, zagotować (nie gotować dłużej niż 3 minuty), odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić 4 razy dziennie po 100 ml.
Metabolizm: otyłość, miażdżyca, cukrzyca.
Rp. Ziele rdestu powojowego lub zaroślowego 2 cz.
Plecha morszczynu lub listownicy 1 cz.
Ziele fiołka trójbarwnego 1 cz.
Ziele jemioły 1 cz.
Korzeń lub ziele mniszka 2 cz.
SP. Zioła wymieszać. Przyrządzać wywar: 1 łyżkę mieszanki zalać 1 szklanką wody, zagotować (nie gotować dłużej niż 3 minuty), odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 200 ml.
Układ krążenia: choroba wieńcowa, stany pozawałowe, arytmia, zaburzenia krążenia obwodowego, nadmierna kruchość i przepuszczalność ścian naczyń. krwionośnych.
Rp. Ziele rdestu powojowego lub zaroślowego 2 cz.
Kwiat lub owoc głogu 1 cz.
Owoc dzikiej róży 1 cz.
Owoc berberysu, kaliny lub rokitnika (mielone!) 1 cz.
Owoc berberysu lub (i) bzu czarnego 1 cz.
Ziele serdecznika 1 cz.
SP. Zioła wymieszać. Przyrządzać wywar: 1 łyżkę mieszanki zalać 1 szklanką wody, zagotować (nie gotować dłużej niż 3 minuty), odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 200 ml po osłodzeniu miodem spadziowym.
